مقاله نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمد الله مستوفی

مقاله نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمد الله مستوفی

مقدمه

در قرن هشتم و در عهد حكومت ایلخانان در سال 685 هجری ، ادیب و مورخ و جغرافی دانی برجسته به نام حمد الله مستوفی دیده به جهان گشود. وی از آغاز جوانی بنابر سیرت آبادی و اجداد خود به خدمت دیوانی اشتغال داشت. از آثار ارزنده‌ی وی “كتاب تاریخ” گزیده است كه آن را در سال 730 هـ . در خلاصه‌ی تاریخ عالم بنام خواجه غیاث الدین محمد تالیف نمود . این كتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مولف ( دوره‌ی ایلخانان ) است و در پایان آن دو باب در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و ذكر تراجم رجال آن شهر بر كتاب افزوده شد كه خاص از باب اطلاع بر احوال و رجال و علم و ادب دارد.[1]

از مراتب اهمیت این كتاب آن است كه ادوارد برون [2]و نیكلسن [3] ترجمه‌ی خلاصه‌یی از آن را به انگلیسی ارائه داده اند و نیز ادوارد برون قسمت مربوط به احوال شعرای ایران را از این كتاب جداگانه در سالهای 1900-1901 به انگلیسی ترجمه و در مجله‌ی  انجمن پادشاهی انگلیس منتشر كرد.

حمد الله مستوفی در آثار خویش در خصوص خود و خاندانش اطلاعات ارزنده ای ارائه داده است و در كتاب تاریخ گزیده شرح نسبتاً دقیقی در مورد اصل و خانواده‌ی خود بدست داده است و اصل خود را عرب معرفی می كند و شجره‌ی خود را به حربن یزید ریاحی می رساند.[4] وی از یك خاندان كهن مستوفیان قزوین بود كه‌یكی از اجداد او به نام فخرالدوله ابومنصور كوفی در سال 223 هجری به حكومت قزوین منصوب شد و از آن پس ، خاندانش در این شهر باقی ماندند و همه به عنوان مستوفی قزوین ادامه‌ی حیات دادند. پدر وی نیز با همین سمت مستوفی دستگاه ایلخانان بود. وی از حواشی رشیدالدین فضل الله بود و با سمت استیفاء كارهای دیوانی می كرد و برادرانش متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند و چون استیفاء و مشاغل مهم دیوانی در آن زمان نیاز به داشتن تعلیمات كافی در ادب و تاریخ بود پس افراد خانواده وی و خود او از چنین تربیت با ارزشی بهره مند بودند.

از وی سه اثر برجای مانده كه در جای خود به ویژگیهای آنها اشاره می شود ولی كتاب تاریخ گزیده‌ی وی یك اثر تاریخی و ادبی محسوب می گردد كه در این مقاله سعی شده است تا به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد .

وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمدالله مستوفی

دكتر ذبیح الله صفا وضع اجتماعی این دوره را اینگونه بیان می كند: “ وضع اجتماعی قرن هشتم هجری با اختلافات سران مغول در عهد ایلخانان و علی الخصوص بعد از مرگ ابوسعید بهادر و كشاكش های پیاپی امرای مختلف بر سر فرمانروایی نواحی ایران ،همراه بود .”[5]

البته باید خاطر نشان نمود كه“ در عهد ایلخانان ، اگر چه برخی از آنان كوشش داشتند كه موجبات آرامش اوضاع را فراهم آورند لیكن چون سرداران و سپاهیان آنان همه از مغول بودند ، هر وقت و هر جا كه لازم می دانستند شدت عمل سابق را تجدید می‌كردند.

بنابراین استقرار حكومت ایلخانان در ایران كه به ظاهر دوره‌یی آرام تصور می شد هم ، خالی از محنت های دوران حمله و هجوم مغول نبود . [6] دوره‌ی حكومت ایلخانان[7] مغول از لحاظ ادبی و فرهنگی یكی از دوره های روشن حیات عقلی ایران است . هرچند در نتیجه‌ی حمله‌ی خونین مغول و انهدام آثار تمدن و فرهنگ، سطح علم و معرفت در ایران به صورت چشمگیری تنزل كرد ؛ اما ، براستی چراغ نبوغ ایرانی حتی در آن روزگار هولناك خاموش نگردید و پس از مدتی ركود و تنزل و بهت زدگی ، بار دیگر ادبا و علما در رشته های گوناگون شعر و ادب و ترجمه و تفسیر و … استعداد خود را به كار گرفتند و در زمینه های مختلف درخشیدند تا جایی كه حتی خود را به دوره‌ی پیش از مغول رساندند ، از آن جمله در زمینه‌ی ادبی و تاریخی .

نگارش تاریخ در این دوره امتیازات خاصی داشت زیرا كتب تاریخی زیادی به صورت محدود یا مفصل نوشته شد و تا به امروز بر جای ماند. در این دوره علوم ادبی در راه خلاصه كردن اثرهای پیشینیان و تهیه‌ی كتب درسی برای استفاده محصلان گام بر می داشت. به همین علت اگرچه در این “ دوره ( قرن هفت و هشت هجری ) كار زیاد در دانش های ادبی انجام شد ، اما عمل ابتكاری تازه ، كم بود و باسقوط بغداد ، زبان عربی دیگر زبان حكومتی نبود ولی همچنان زبان علمی و ادبی محسوب می شد و بیشتر تالیف های عالمان ایرانی به آن زبان صورت می گرفت.” [8]

هجوم مغول و اثرهای آن مانند هر تغییر بزرگ اجتماعی نتیجه‌ی خود را یكباره نشان نداد ، بلكه اثرهای این حمله را باید از قرن هشتم به بعد كه عهد انحطاط علم و ادب در ایران است ، جستجو كرد. بعد از قرن هفت و هشت چون دیگر ایران با حمله‌ی بنیان كن و خانه براندازی از نوع حمله‌ی مغول مواجه نگشت اثرها و تالیف ها یی كه در این دو قرن یا بعد از آن بوجود آمد ، تقریبا همگی بر جای ماند و همین امر ممكن است محقق را به اشتباه اندازد تا تصور كند كه این دو قرن از حیث ایجاد آثار و تربیت عالمان و ادیبان، دوره‌ی خوبی بوده است.

بنابراین ، تسلط مغول و ایلخانان بر حكومت ایران ، باعث یك انحطاط سریع در تمدن و  فرهنگ ایرانی و از آن جمله ادبیات فارسی گردید كه نتیجه های آن از میانه‌ی قرن هشتم به بعد در تاریخ تمدن و فرهنگ ایرانی آشكار شد .

[1] تاریخ ادبیات ایران ، ص 1277-1278.

[2] E.Brown

[3] Nicholson

[4] برای اطلاع بیشتر رجوع شود به مقدمه  تاریخ گزیده به اهتمام دكتر عبدالحسین نوائی

[5] تاریخ ادبیات ایران، دكتر صفا ، تلخیص محمد ترابی، ص30.

[6] تاریخ ادبیات ایران ، ص 32

[7] یعنی سالهای بین 656 ( فتح بغداد و استقرار هولاكو در ایران ) تا سال 736 مرگ ابوسعید بهادر آخرین ایلخان مغول.

[8]- تاریخ ادبیات ایران ،ص 69.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                          صفحه

مقدمه ............................................................................................................... 3

وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمد الله مستوفی............................................. 5             

علل برتری كتاب تاریخ گزیده........................................................................... 7

مباحث و قسمت های تشكیل دهنده تاریخ گزیده ............................................. 9

مآخذ تاریخ گزیده ............................................................................................ 11

نام و موضوع تاریخ گزیده .............................................................................. 11

چگونگی نثر تاریخ گزیده.................................................................................. 12

بررسی اثر از لحاظ سبك شناسی ................................................................... 16

موضوع ها و انواع نثر فارسی دردوره ایلخانان.............................................. 17

بررسی مضامین و موضوعات اثر................................................................... 19

چند نكته در مورد اثر حمد الله مستوفی............................................................ 21

فهرست منابع و مآخذ....................................................................................... 24